سووشون: عبور از «عیال» و رسیدن به سیمین دانشور

«سووشون به ‌حق یک رمان معاصر است… چون ثبت تجربه‌ی صادقانه و درونی یک دوره‌ی تاریخی است از منظری بدیع برای ما، منظر یک زن معمولی؛ و نه سرهم‌بندی، جعل و تحریف واقعیت‌های تاریخی برای بزرگ نمودن منیت‌های حقیر ما.»*
سووشون اثری‌ست کامل در ژانر رمان، که خالقش را به جایگاه «سیمین دانشور» در ادبیات معاصر فارسی رساند.

دانشور اکنون جایگاه رفیعی در ادبیات ما دارد. برای تبدیل شدن ولی به سیمین دانشور، او باید از سایه‌ی شوهری عبور می‌کرد که نامش شهرتی بود در ادبیات داستانی. شوهری که او را «عیالم سیمین» خطاب می‌کرد و خودش را «مرد خانه» آن‌طور که در سنگی بر گوری آورده است، و هم «منِ» ادبیات بود. بر کسی پوشیده نیست مرکزیتی که آل احمد در حشرونشر ادبی‌اش داشت. نفوذش و مریدانی که در حلقه داشت. او جلالِ روشنفکران بسیاری بود.
چاپ سووشون مصادف شد با مرگ آل احمد، که حتا شاید سایه‌اش به واسطه‌ی مرگ و ورود به عالم اسطوره، سنگین‌تر هم شد. و به کلام هوشنگ گلشیری چه بسا «ایستادگی» دشوارتر هم می‌نمود.

رمان در تابستان ۱۳۴۸ به چاپ رسید. و با در نظر گرفتن عدم اقبال منتقدان حرفه‌ای به غیر از چند نقد، مورد اقبال عام خوانندگان قرار گرفت. آن‌طور که به اعتباری سووشون از پرفروش‌ترین و پرتیراژترین رمان‌های فارسی‌ست. کتاب جدال نقش با نقاش به همت هوشنگ گلشیری در سال ۱۳۷۶، اولین توجه جامع بر روی رمان سووشون بود. سایه‌ی جلال ولی بود همچنان و هست کمی کمرنگ‌تر هنوز. شخصیت‌های داستانی سیمین دانشور اگر از آزادی مدنی حرف زدند، شدند مقلدان تفکر آل احمدی که بنا به شرایط یا مورد لعن قرار گرفتند و یا تعریف. یعنی شخصیت‌ها به‌صورت مستقل به عنوان شخصیت‌های داستانی در زمانه‌ی خودشان کمتر مورد بررسی قرار گرفتند. حتا گلشیری نیز در قرائت خود از سووشون شخصیت یوسف را برگرفته از جلال می‌داند و می‌نویسد:

«و شخصیت یوسف که ته‌رنگی از آل احمد داشت؛ و نیز تقابل با استعمار در جلوه‌ی حضور متفقین به‌خصوص انگلستان در جنوب، و بالاخره پایان رمان که انگار تجسم چشم‌اندازی بود که آل احمد به امید برآمدنش قلم می‌زد؛ یعنی یکی شدن جریان سنت و جریان روشنفکریِ به سنت گراینده‌ی زمانه…»

سووشون جدا از فضای آشنای دهه‌ی خود و حذف شخصیت نویسنده، رمانی‌ست کامل با پیرنگی دقیق. کشمکش اولیه‌ی بیرونی بین یوسف و نیروهای اشغالگر و کشمکش ثانوی بین یوسف و زمین‌داران و در سوی دیگر کشمکش درونی زری که با زاویه‌ی دوربین ذهنیت مرکزی به خوبی نمایان شده است، نشان‌دهنده‌ی آن است که سووشون معماری بسیار دقیقی دارد. و زیبایی‌شناختی هنرمندانه‌ای که در شخصیت‌پردازی‌های رمان نیز به خوبی دیده می‌شود، مخاطب را با خود همراه می‌کند.

پس از کتاب جدال نقش با نقاش، مقاله‌ی «سیمین دانشور: شهرزاد پسامدرن» به قلم حسین پاینده که در سال ۱۳۸۱ منتشر شد، نقش مهمی در مطالعه‌ی جامعه‌ی ادبی و تحلیل آثار دانشور از منظر نقد ادبی مدرن داشت و بازشناساندنِ سیمین دانشور به عنوان یک نویسنده‌، جدا از سایه‌ی پررنگ جلال آل احمد.

زندگیِ دانشور آن‌چنان بر روی داستان‌هایش سایه انداخته است که برای تفکیک نویسنده از اثر، نیاز به قرائت‌های متفاوت از آثار اوست. و همچنین شناخت نظریه‌های نقد ادبی مدرن و پسامدرن برای تحلیل و بررسی لایه‌ها و ساختار داستان.

سووشون خارج از بحث‌های نقادانه، هویت مستقل سیمین دانشور است و رهایی از شهرتِ «مرد خانه»‌. هویتی که در زمان لایه به‌ لایه «عیال» را زدوده و «سیمین دانشور» را ساخته است.

*هوشنگ گلشیری، جدال نقش با نقاش، نیلوفر، چاپ دوم

تصویر: قتل سیاوش، مکتب شیراز، قرن هشتم ه.ق