«بیایید اکنون از باغ وحش واقعیت به باغ وحش اسطوره گذر کنیم، باغ وحشی که وحوش آن شیرها نیستند، بلکه آنجا جایگاه ابوالهول، شیر دال و سنتور است. جمعیت باغ دوم به مراتب فزون‌تر از باغ وحش اول است. مگر نه اینکه هیولا جز ترکیبی از اجزای موجودات واقعی چیز دیگری نیست و امکان چنین قلب و برگردانی تا بی‌نهایت است؟»*
«کتاب موجودات خیالی» (The Book of Imaginary Beings)، باغ وحش اسطوره و به تعبیری فرهنگ اسطوره‌شناسی
خورخه لوئیس بورخس است. کتابی که نویسنده‌اش می‌گوید تألیف آن برایش با لذتی کاهلانه همراه بوده. نویسنده‌ای که آثارش زاده‌ی تخیلی ناب و سرشار است و ذهن خواننده را به هزارتویی پر راز و رمز دعوت می‌کند. برخی معتقدند بورخس راه تخیل را برای نویسندگان امریکای لاتین از جمله مارکز و فوئنتس گشود. اما چگونه؟ او سالیان درازی از عمرش را به گشت و گذار در هزارتوی اساطیر فرهنگ‌های مختلف و در لابه‌لای متون کهنِ ادبیات جهان گذراند. فلسفه‌ی کهن یونان، اساطیر و افسانه‌های شرق دور و اسکاندیناوی، ادبیات و فلسفه‌ی قرون وسطای اروپا و ادبیات کهن خاورمیانه از جمله ایران، حوزه‌های مورد علاقه‌ی او بودند. او هزار و یک شب را به دقت خوانده و بارها به جایگاه یگانه‌ی این کتاب در تاریخ ادبیات جهان اشاره کرده بود. ساختار هزارتوییِ داستان‌های هزار و یک شب تأثیر ویژه‌ای بر شیوه‌ی روایت بورخس در داستان‌هایش گذاشت. علاقه به عطار و سیمرغ افسانه‌ای‌اش، همین‌طور داستان‌های عرفانی‌اش که رگه‌هایی قوی از تخیلی ناب دارند، بورخس را با عوالم رمز و خیال آشنا کرد.
بورخس که حالا خود گنجینه‌ای از اطلاعات شگفت اساطیر، افسانه‌ها و روایت‌های تاریخی فرهنگ‌های مختلف جهان بود، با نور تاباندن به بخش‌هایی از ذهن درخشان خود، «کتاب موجودات خیالی» را نوشت و از آن طریق، بخش‌هایی از میراث بشری را به صورت دست‌چین شده و مدون در اختیار خوانندگان خود در سراسر جهان قرار داد.
«این کتاب، مانند بسیاری از آثار بورخس، در مرز باریک واقعیت و خیال سیر می‌کند. ظاهراً چنین است که بورخس خواسته فرهنگی از موجودات خیالی فراهم آورد. اما واقعیت دقیقاً این‌گونه نیست. در اینجا بورخس در نوشتن هر مبحث با دخل و تصرف، گزینش و جابه‌جا کردن مطالب، مهر خلاقیت خود را به آن زده است.»**
بورخس برای دستیابی به اطلاعات خام این کتاب از منابع زبان‌های اصلی متون کهن، ساعت‌های طولانی به تفحص در کتابخانه‌های دوستان و زیرزمین پیچ در پیچ کتابخانه‌ی ملی آرژانتین پرداخت. او به گفته‌ی خودش، از متون زبان‌های لاتین میانه، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی و اسپانیایی بهره گرفته و در مورد متون شرقی مانند هزار و یک شب از نسخه‌های ترجمه‌ی آن استفاده کرده است.
«ما کتاب راهنمایی از موجودات غریبی فراهم آوردیم که تخیل بشر در طول زمان و مکان، آنها را آفریده است.»***
اولین نسخه‌ی این کتاب متشکل از ۸۲ قسمت به سال ۱۹۵۷ در مکزیک منتشر شد. نسخه‌ی دوم آن در سال ۱۹۶۷ با ۳۴ افزوده در بوئنس آیرس و نسخه‌ی سوم آن به انگلیسی در سال ۱۹۶۹ به چاپ رسید.
در این کتاب، موجودات افسانه‌ای همچون هیولا، ابوالهول، اژدها، اسب تک شاخ، باهاموت، جن و پری، دیو، مرغ باران و سمندر، و همچنین موجودات متصور برخی نویسندگان از جمله حیوان متصور کافکا، و برخی موجودات ناشناخته‌تر بررسی شده و به شیوه‌ی بورخس، خیلی کوتاه و موجز، به تصویر درآمده است. از میان موجودات خیالی شرقی و ایرانی، می‌توان به براق (مرکب پیامبر اسلام در سفر معراج)، سیمرغ و همزاد اشاره کرد.
این کتاب، به سال ۱۳۷۳ توسط احمد اخوت از نسخه‌ی انگلیسی نورمن توماس دوجیووانی -بهترین مترجم انگلیسی آثار بورخس-، به فارسی ترجمه شد و در نشر آرست به چاپ رسید. سپس در سال ۸۵ توسط نشر ماه‌ریز مجدداً چاپ شد. از ویژگی‌های ترجمه‌ی اخوت، افزودن پانویس‌هایی در تکمیل مطالب کتاب و ارجاع به متون فارسی از جمله قصص قرآن سورآبادی، عجایب المخلوقات قزوینی، تاریخ بلعمی، چهار مقاله‌ی عروضی و نیرنگستان صادق هدایت است؛ که خواندن کتاب را برای مخاطب ایرانی، مأنوس‌تر و راحت‌تر می‌کند.
بورخس در مورد شیوه‌ی مواجهه‌ی مخاطب با این کتاب می‌نویسد: «کتاب موجودات خیالی به این منظور نگاشته نشد که خواننده آن را از ابتدا تا انتها بخواند. به‌عکس، ما مایلیم که خواننده کتاب را تورقی کند و بی‌ترتیب و اتفاقی مطالبی را بخواند، درست همان‌طور که انسان با دوربین اشکال‌نما بازی می‌کند و با جابه‌جا کردن صفحه‌ی آن بر تصاویر مختلف می‌نگرد.»***
این کتاب، یک فرهنگ‌نامه است؛ برای ارجاع، مکاشفه و به کار انداختن موتور تخیل. یک‌جور نزدیکی به جهان شگفت‌انگیز بورخس.
*: پیشگفتار بورخس بر نسخه‌ی ۱۹۵۷ کتاب
**: یادداشت مترجم بر ترجمه‌ی فارسی کتاب
***: پیشگفتار بورخس بر نسخه‌ی ۱۹۶۷ کتاب
